Onthekelen

Deze zomer was ik in Friesland in het vlasmuseum It Braakhok in Ee. Daar heb ik een hekel gezien. We kennen allemaal het woord hekel in de betekenis van afkeer en tegenzin en hekelen in de zin van scherp kritiseren. Minder mensen weten dat een hekel een werktuig was om vlas en hennep te zuiveren en de lange van de korte en gebroken vezels te scheiden. De hekel is een houten plank met lange, vlijmscherpe metalen pennen.

Is dat dan de reden dat we een hekel aan de hekel hebben. Was het vervelend werk? Ja, dat was het zeker. Als je werkte in het vlas, dan had je volgens het vlasmuseum een grote kans op stoflongen en het was ongetwijfeld monotoon, geestdodend werk. Of kwam het ook door die scherpe punten, dat mensen zich er regelmatig de vingers aan open haalden? Ook dat zou zeker kunnen. Ik zou mij niet verbazen als de hekelaars inderdaad een hekel hadden aan de hekel. Maar dat is niet het hele verhaal.

Als je in het WNT op hekel zoekt, dan kom je ook nog andere interessante betekenissen tegen. Bij de eerste betekenis in de zin van werktuig om vlas en hennep te zuiveren staat ook nog de betekenis van 'prikkel' en 'stekel'. We komen het in deze betekenis tegen in het boek 'Van den proprieteyten der dingen' uit 1485 van Bartolomeus Engelsman. Wat is dat voor een boek? Op de website van de KNAW lees ik dat dit de eerste gedrukte Nederlandstalige encyclopedie was. Een omvangrijk naslagwerk van 924 pagina’s, voor zover wij weten de enige Nederlandse vertaling van de dertiende-eeuwse Latijnse encyclopedie van de franciscaanse geleerde Bartholomaeus Anglicus (De proprietatibus rerum).

Bartholomeus Engelsman leefde van 1203 tot 1272, werd geboren in Engeland, studeerde natuurwetenschappen in Oxford en werd daarna professor in de theologie aan de universiteit van Parijs en lector in Magdeburg. Een echte globetrotter en homo universalis qua kennis als je het mij vraagt. Ook bijzonder dat je begint met natuurwetenschappen en daarna professor in de theologie wordt. Dat zal je nu niet snel meer lukken. In dit bijzondere boek van deze bijzondere man staat het woord hekel, in het zesde boek over ouderdom.

"Een eersaem arbeyt is een vaste bewaringe des menscheliken levens ende is een hekel of een prekelinge der slapender naturen"

Zo heeft de hekel juist een positieve betekenis in het menselijke leven in de zin van een positieve prikkel, of stekel. Ik vind dat het mooie van het struinen door oude woordenboeken, dat je dan ontdekt dat ooit een woord precies de tegenovergestelde betekenis had van wat het nu betekent. Je kunt die zin van Bartholomeus Engelsman nu niet meer lezen met de moderne betekenis in je hoofd, want dan snap je er helemaal niets meer van. Iets wat al niet zo moeilijk is met dat oude Nederlands.

Ik spring vlug verder naar de volgende betekenis van hekel, die van benaming voor sommige planten, hechel of stekelkruid, waarbij ik mij dan afvraag wat er eerder was, het stekelhekelkruid, of de vlashekel? Ik vermoed dat wij daar nooit meer achter zullen komen.

De volgende verrassende betekenis is de hekel als vis.

"Benaming van een vischje. Stekelbaars. Hetzelfde als heket; zie aldaar."

En als wij dan aldaar kijken, dan lezen wij dat er de volgende varianten zijn, heect, hecht, eect, heict, waarbij de Hecht het Duitse woord voor snoek is. Eigenlijk steekvisch.

Ik ben een beetje in verwarring. Ik weet niet heel veel van vis, maar ik weet wel dat een snoek en een stekelbaars twee totaal verschillende soorten zijn die echt niet op elkaar lijken. Vooral qua grootte. Een stekelbaars wordt een paar centimeter lang en een snoek kan wel 1.40 meter lang worden. Heb ik hier het WNT op een fout betrapt? Je zou bijna zeggen van wel.

Maar we zijn er nog niet. Ik kom nu tot de meest venijnige betekenis. Daarvoor ga ik om te beginnen naar Amsterdam, naar het Hekelveld. Wie kent het niet? Je komt er vaak langs als je de tram neemt vanaf het Centraal Station richting Leidseplein en ik ben er zelf ook vele malen langs gefietst. Het Hekelveld is een klein stukje straat waar de Martelaarsgracht over gaat in de Spuistraat, vroeger Nieuwezijds Achterburgwal en de Nieuwezijds Voorburgwal.

Ik heb het altijd een naar stukje Amsterdam gevonden. Het is onoverzichtelijk, je hebt alle toeristen die zonder te kijken oversteken bij de Nieuwendijk, Taxi's die in volle vaart de Spuistraat of Nieuwezijds Voorburgwal opschieten, een te smal fietspad op de Spuistraat, coffeeshops, snackbars, souvenirshops en als enige positieve noot, een locatie van het Leger des Heils, waar daklozen kunnen slapen. In het licht van de echte betekenis van het Hekelveld is het wel bijzonder te noemen dat we hier een locatie van het Leger des Heils vinden. Of misschien juist niet. Misschien hadden we hier een grote kerk kunnen verwachten. Want wat is de ware betekenis van het Hekelveld?

Je zou te rade kunnen gaan bij Wikipedia.

"De naam "Hekelveld" is waarschijnlijk ontstaan doordat op deze plek, die oorspronkelijk buiten de stadsmuren lag, vlas werd gehekeld voordat dit op nabijgelegen lijnbanen tot touw werd verwerkt."

De bron die hierbij genoemd wordt is het tijdschrift Amstelodamum, Maandblad voor de kennis van Amsterdam, orgaan van het genootschap Amstelodamum, uit 1948. Op pagina 141 vinden we een artikel getiteld "Op het oude Hekelveld" dat verwijst naar een ander artikel uit Maandblad A.P. Omnibus,  orgaan geschreven voor en door personeelsleden van de Arbeiderspers, waarin medelid (van Amstelodamum, neem ik aan) op prettige wijze vertelt over het Oude Hekelveld. Ik citeer:

"Vóór de Singel gegraven werd en het terrein tussen Spuistraat en Singel bebouwd werd, moet het hier aan het Hekelveld wel bar hebben gespookt, want het IJ had zijn boorden weinige passen van het Hekelveld. Amsterdam was destijds dichtbevolkt op een klein gebied. Zo ontstond het sloppennest, dat wij kenden als het Klein en Groot Hemelrijk, vóórdat het gebouw der Arbeiderspers er gezet werd.

De naam Hekelveld is waarschijnlijk hieraan te danken, dat, toen deze grond nog buiten de veste lag, het vlas gehekeld werd, voor het tot touw werd verwerkt op de lijnbanen in de omgeving. Even verder op de Spuistraat vindt men immers de Lijnbaansteeg."

 

Het lijkt een waterdicht verhaal. Hekelveld en lijnbaan om de hoek. De auteur heeft nog meer bewijs. Een tweetal huizen in de buurt heetten "De Groene Hekel" en "In de drie Groene Hekels". I rest my case. Het is helemaal duidelijk waarom het Hekelveld in Amsterdam Hekelveld heet. Of toch niet?

Wat ik vreemd vind aan dit verhaal is dat we het hebben over een hekelveld. Deden de mensen het hekelen in de buitenlucht in een veld? Is het niet veel logischer om dat in het Hollandse klimaat lekker binnen te doen? In een van die huizen? Met groene hekels? En niet bij weer en wind op een veld buiten vlak bij het IJ? Ik kan me een Hekelstraat voorstellen zoals je in Alkmaar, Mierlo, Oss, Aalsmeer en 's-Gravendeel hebt, met huizen die De Groene Hekel heten, maar er is voor zover ik in Google Maps kan vinden maar één Hekelveld in Nederland. Dat is de eerste aanwijzing.

In het stuk "Over het Oude Hekelveld" staan, zonder dat de auteur het beseft, nog een aantal mooie aanwijzingen. Het buurtje achter het Hekelveld was vroeger een sloppenwijk die Hemelrijc heette. Daar had je een suikerbakkerij 't Oude vermaarde Vagevuur'. Naast het Vagevuur had je de suikerbakkerij 't Groot Hemelrijck' en ook nog een derde suikerbakkerij met de naam 'de Hel' met een uithangbord waarop stond:

Hier is de Hel.
Daar is het wel.
Al is het wat duur.
Nog is het beter hier als in 't Vagevuur.

Humor hadden ze wel 400 jaar geleden. Hel, Vagevuur en Hemelrijk. Je vraagt je af wat voor snoep ze daar verkochten. Het gekke is dat die twee duivelse suikerbakkerijen mooi aansluiten bij de ware betekenis van het Hekelveld. Ik ga terug naar het WNT. 

"Hekel. zelfstandig naamwoord. Vrouwelijk. Heks. Slechts in samenstellingen over, bijvoorbeeld in den plaatsnaam Hekelveld, te Amsterdam, doch ook elders komt dezelfde benaming voor; mnd. hekelvelde, Blocksberg. Na Hekelvelde varen, zum teufel varen; de. häkkenfeld. Zie Grimm, Myth. 953; Hekelveld beekent dus zoveel als heksendansplaats, wat in het volksbewustzijn met de hel samenvalt. Vgl. andere benamingen van plaatsen, die waarschijnlijk op hetzelfde denkbeeld berusten, als Hekendorp, Hekelingen, Hekenduinen."

Het Hekelveld in Amsterdam is dus niet het grasveldje buiten de stad waar de vlas gehekeld werd, het is de plek buiten de stad waar de heksen dansten, de poort naar de hel. Welkom in de suikerbakkerij Vagevuur en de zoete Hel! Die suikerbakkerijen zijn rechtstreeks weggelopen uit Hans en Grietje! Suiker is slecht voor je...

In het WNT wordt verwezen naar Grimm, ik neem aan die van de sprookjes met veel heksen. Zoeken op Hekelvelde brengt me naar een Duits boek uit 1855. Erinnerungen an die nordische Mythologie in den Volkssagen und Aberglauben Mecklenburgs van Dr. W. G. Beyer. In hoofdstuk 11 staat:

"In Dänemark geht der Zug zum Hekla auf Island (Hekkelfjelds oder Haekenfeld), welcher Name des Hexenberges: Hekelvelde sich merkwürdiger Weise auch in Niedersachsen wiederfindet."

En in Deutsche Mythologie von Jacob Grimm uit 1844 vind ik in het hoofdstuk over Hexenfahrt dat:

"In Dänemark sagt man 'fare til Hekkelfjelds' d.i. zum isländischen Berge Hekla (Heklufiall)."

De beroemde vulkaan de Hekla op IJsland werd kennelijk Hekkelfjelds genoemd in het Deens. En we weten ook dat de Hekla wereldwijd bekend staat als de meest imposante poort naar de hel. Fare til Hekkelfjelds is Deens voor 'Loop naar de hel!'

In de Engelse Wikipedia staat:

"After the eruption of 1104, stories, probably spread deliberately through Europe by Cistercian monks, told that Hekla was the gateway to Hell. The Cistercian monk Herbert of Clairvaux wrote in his De Miraculis (without naming Hekla):

The renowned fiery cauldron of Sicily, which men call Hell's chimney ... that cauldron is affirmed to be like a small furnace compared to this enormous inferno.

— Herbert of Clairvaux, Liber De Miraculis, 1180
A poem by the monk Benedeit from circa 1120 about the voyages of Saint Brendan mentions Hekla as the prison of Judas.

In the Flatey Book Annal it was recorded that during the 1341 eruption, people saw large and small birds flying in the mountain's fire which were taken to be souls. In the 16th century Caspar Peucer wrote that the Gates of Hell could be found in "the bottomless abyss of Hekla Fell". The belief that Hekla was the gate to Hell persisted until the 19th century There is still a legend that witches gather on Hekla during Easter.

 

En in Amsterdam dansten de heksen bij de poorten van de hel op het Hekelveld. Waar nu het Leger des Heils, coffeeshops en snackbars gevestigd zijn.

Ik denk dat we een sterk verhaal hebben om de geschiedenis van het Hekelveld in Amsterdam te herschrijven. De Wikipedia pagina over het Hekelveld kan op de schop! Die poort tot de hel is ook te vinden in Amsterdam, niet op de Wallen of de Zuidas, maar tussen Martelaarsgracht en Spuistraat.

We komen langzaam aan het eind van mijn betoog. Laten we het nog even hebben over het hebben van een hekel. Waarom hebben we die hekel? Komt dat van een van die betekenissen hierboven? Helaas, een hekel mag dan een akelig object zijn en hekelen niet de fijnste job die je kunt bedenken, het WNT heeft hierin toch weer het laatste woord. Onder het woord "Ekel" vinden we het moderne lemma 'hekel'. Het is hetzelfde woord als het Hoogduitse 'ekel', In het Nederlands 'hekel'. Zie vooral het Nederlandse woordenboek op 'akelig', en vergelijk het ook met 'akel', dat leed, onrecht, schade betekent.

Onze Taal heeft er ook nog iets over te zeggen.

"Hekel in een hekel hebben aan iemand is overigens een heel ander woord, waarvan de herkomst niet vaststaat. Het EWN vermoedt dat het is ontleend aan het Duitse Ekel('afschuw'). Daarna is het mogelijk volksetymologisch aangepast aan het al in het Nederlands bestaande hekel."

Nu weet je alles wat er is te weten over het woord 'hekel'. Tot slot nog een neologisme dat onlangs bij ons thuis de revue passeerde. Het is niet zo dat je dat een hekel zomaar moet accepteren. Een hekel hebben is niet hetzelfde als het noodlot. Onlangs hadden mijn jongste dochter en haar vriendinnetje een discussie over welk spelletje ze zouden gaan doen. Het ging over het spel Koehandel en mijn dochter gaf aan dat ze daar toch echt een hekel aan had. Het vriendinnetje was daar niet blij mee en had daar wel een mooie oplossing voor. Simpel, dan moet je jezelf maar onthekelen, dan kunnen we nu gewoon Koehandel gaan spelen. Een verstandig advies! We moeten wat vaker onthekelen. Ik denk dat daar de wereld beter van wordt. En dat is ongetwijfeld ook wat het Leger des Heils vanuit haar heilige missie aan het doen is op het Hekelveld in Amsterdam. Hier wordt een strijd gevoerd tegen de poorten van de hel.